Genelde birçok kişi hatta içlerinden anlı şanlı tarihçiler bile 12 ada’nın Lozan antlaşmasında Yunanistan’a bırakıldığını sanırlar ve bu yanlış bilgi üzerinde yorumlar geliştirir, kavgalar ederler.
Ama gerçekte 12 ada Yunanistan’a Lozan’da verilmedi.
Peki ne zaman verildi?
Buna geçmeden önce 12 ada neresidir onu önce anlatalım ki konu daha iyi anlaşılsın…
Öncelikle 12 ada adından dolayı 12 adadan oluştuğu düşünülmesine rağmen aslında 20’den fazla adadan oluşmaktadır. Osmanlı Devleti zamanında buradaki belli başlı 12 ada bir tek vali yönetimine vermiş daha sonra bu valiliğe başka adalar bağlanmasına rağmen adı 12 ada olarak kalmıştır.
On İki Ada:
1- Astypalaia – İstanbulya
2- Halki – Herke, Hereke, Herkit
3- Kalymnos – Kilimli, Kelemez
4- Karpathos – Kerpe
5- Kasos – Kaşot, Çoban
6- Kos – İstanköy
7- Leros – İleriye, İleryoz
8- Nisyros – İncirli
9- Patmos – Batnaz
10- Rhodes – Rodos
11- Symi – Sömbeki
12- Tilos – İlyaki, İlleki, Papazlık, Piskopi, İlkil
Konum olarak Akdeniz’de yer almakla birlikte On İki Ada grubuna bağlı olan Meis
13- Kastellórizo/Megisti – Meis, Kızılhisar
Civar adalar:
Adelfoi Syrnas Islets – Kızkardaşlar
Anditilos – Askino
Armathia – Ermeniya, Akça
Alimia – Limoniye, Alimniye, Hırmanlu
Astakidonisia – İstakida adaları
Avgo – Yumurta
Chamili – Kamulin, Kamelya
Divounia (Ouanianisia) – İkikardaşlar
Gialesíno – Yavalsa
Glaros – Laros
Gyali – Sakarcılar, Sakarcalar, Yalı
Kalolimnos – Kalolimni, Kalolimnoz, Kaldimnos
Kandelioussa – Çerte, Kandilli
Kinaros – Ardıçcık, Zenari
Lipsi – İlipsi, Eşekler
Levitha – Koçbaba, Koçpapaz
Liadi Islets – Kendiroz
Marmarás – Marmar, Marmara, Mermer
Mavra – Mavra
Nimos – Miskin
Ofidoussa – Yaban, Yılan
Pachia – Pakya
Pergousa – Pergusa
Plati – Plati
Saria – Doğancık, Sariye, Saros, Misarya
Sesklio – Seskili
Sofrano Islets – Safran adaları (Büyük Safran & Küçük Safran & Soka)
Stroggyli – Birgöz
Syrna – Ardacık, Sirina
Telendos – Telendos
Trianisia – Üçadalar
Meis civarındaki adalar:
Rho – Karaada, Aya Yorgi
Strongyli – Çamada, İpsili
Şimdi geçelim adalar Yunanistan’a ne zaman geçti sorusuna?
İtalya, Trablusgarb’ı kuşatıp burada başarısız olunca Osmanlı Devletini barışa zorlamak için adaları işgal etti. Bu sırada Balkan savaşları çıkınca Osmanlı Devleti aynı anda hem İtalya ve hem de Balkan ülkeleri ile savaşamayacağını düşünerek İtalya ile 1912 Uşi antlaşmasını imzaladı. Bu arada Balkan ülkelerinin adaları işgal etmemesi için İtalya’nın işgal ettiği 12 ada (ege adaları) savaşın sonuna kadar emanet bırakıldı. Fakat Balkan savaşından sonra birinci dünya savaşının çıkması ve İtalya’nın İtilaf gurubuna geçmesi üzerine 12 Ada İtalya tarafından ilhak edildi. Gizli antlaşmalarla (Londra Antlaşması 1915) ile İtilaf devletleri 12 Adayı İtalya’ya bıraktılar. Lozan antlaşmasında İtalya’nın işgal ettiği 12 adanın İtalya’da kalması kabul edildi.
Lozan’ın ilgili maddesi şöyledir:
Madde 15 —Türkiye aşağıda sayılan Adalar üzerindeki tüm hak ve senetlerinden İtalya yararına vazgeçer :
Bugün İtalya’nın işgali altında bulunan Astampalya (Astropalia), Kodoş, (Rhodes), Kalki (Calki), Skarpanto, Kazos (Casso), Piskopis (Tilos), Misiros (Misyros), Kalimnos (Kalymnos), Lcros, Patmos, Lipsos (Lipso), Sombeki (Simi) ve Istanköy (Koş) Adaları ile bunlara bağlı olan adacıklar ve Meis (Castellorizo) Adası (2 numaralı haritaya bakılması).
Lozan’da 12 Ada’nın İtalya’ya bırakılmasının amacı İngiltere tarafından veya onun kuklası Yunanistan tarafından işgal edilmemesi ve böylece İngiliz-İtalyan rekabetinden yararlanmak istenmesidir.
İkinci Dünya savaşına kadar 12 Ada İtalya’da kaldı. 1943 yılında Almanya 12 Ada’yı işgal etti. Hatta Almanya 12 adayı Türkiye’ye vermeyi teklif etti. Fakat İsmet İnönü, İngilizlerle ters düşmemek bu teklifi kabul etmedi.
İtalya’nın ikinci Dünya Savaşını kaybetmesi üzerine bölgeden çekilmek istedi.
Bazı rivayetlere göre (ben bu konuda belge değil sadece sözlü bilgi aldım. elinde belge olan varsa iletirse de sevinirim) İtalya, Uşi antlaşması gereği 12 Ada’yı önce Türkiye’ye teklif etti. Fakat İsmet İnönü bunu kabul etmedi. (Bir rivayete göre Ege’ye gelen İnönü, adaların bu kadar yakın olduğunu bilseydim alırdım demiştir) Bunun üzerine İtalya Yunanistan’a teklif etti ve Yunanistan bu teklifi kabul edince de 1947 Paris Antlaşması ile resmen Yunanistan’a geçti.
İşin ilginç yanı 12 Ada ile ilgili toplanan Paris Konferansına Türkiye resmen davet edilmesine rağmen İsmet İnönü başkanlığında toplanan hükümet katılmama kararı aldı. Halbuki Türkiye bu konferansa katılıp adaların kendisinin hakkı olduğu iddiasını dile getirmiş olsaydı belki adaları almış veya önemli bir kısmını almış olacaktı.
Türkiye, Uşi antlaşmasını gerekçe göstererek 12 ada üzerinden tekrar hak iddiasında bulunabilir.
İbrahim Halil ER
