Ermeniler de aslında doğu toplumu olmasına rağmen Hıristiyanlık nedeniyle sürekli kendilerini batı toplumunun bir parçası görmüş, batıda revaçta olan oryantalizim de onlarda gelişmiştir.
Ermenistan jeopolitik ve kültürel anlamda Doğu çalışmaları için değişik bir konumda. Hıristiyan bir halk olan Ermenilerin tarihinde Türkler, İranlılar, Araplar ve Kürtler büyük rol oynuyor. Geleneksel Oryantalizm ile kültürel-bölgesel tanışıklıkların ve ilişkilerin de bilimin içine girmesiyle, Ermenistan’da Doğu Bilimi özgün bir hal alıyor.
Ermenistan’da Doğu Bilimleri çalışmalarının uzun bir mazisi var. Doğu dilleri ve çalışmaları sadece Türkiye’de alışık olduğumuz gibi ordu mensupları ve istihbarat çevreleri ile sınırlı değil. Yani ‘dil’ sadece insanların ‘ne dolaplar çevirdiğini’ anlamak için ya da düşmanın askeri telsizinden bilgi sızdırmak için kullanılmıyor. Dil, edebiyat ve kültür bir bütünlük içinde tanışma-tanıma aracı olarak araştırılıyor. O yüzden Ermenistan’da Türkçe, Arapça, Farsça ya da Kürtçe bilen emekli askerlerden ziyade siviller var.
1919’da kurulan Yerevan Devlet Üniversitesi 1921’de Prof. Asatur ve 1923’de İstanbullu dilbilimci Prof. Hraçya Acaryan’ın Tebriz’den gelmesi ile Doğu Bilimleri Fakültesi’nde Fars ve Sanskrit dile ve İran tarihi bölümleri ile çalışmalarına başlıyor. 1815’te Moskova’daki Hovhannes Lazaryan tarafından kurulan Doğu Bilimleri ve Dilleri Okulu 1921’de kapanınca, öğretim görevlilerinin bir kısmı Yerevan’a gelip buradaki Doğu Bilimleri fakültesinde çalışmalarına devam ediyorlar. 1922-1936 yıllarında, Suriye, Lübnan, Mısır ve Türkiye gibi ülkelerdeki Ermenilerin Ermenistan’a göçmesi (hayrenatarcutyun) ile Doğu Bilimleri daha da canlanıyor.
1940’da Prof. Acaryan’ın katkıları ile Arapça Dili ve Edebiyatı bölümleri kuruluyor. 1968’den sonra fakülte Türkolji, Arap ve İran çalışmaları olarak 3 ana bölüme ayrılıyor. Hâlihazırda 525 öğrencisi bulunan fakültede şu anda ayrıca Hint, Afgan, Sanskrit, Belujian, Kürt ve İbrani dil ve edebiyat konularında çalışmalar yapılıyor.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Ermenistan’da İslam araştırmaları da büyük hız kazanmış. Sovyet döneminde tüm fakülteler için sadece tek bir ders olan ‘İslam’ bugün daha detaylı olarak ele alınıyor. İslam Tarihi, İslam Felsefesi derslerinin yanı sıra İran çalışmaları için Şiilik, Arap çalışmaları için Ortadoğu’da İslam, Türkoloji için Sufilik gibi dersler de eklenmiş.
Ermenistan’da Doğu Bilimleri çalışmaları sadece devlet üniversiteleri ile sınırlı değil. Özel üniversitelerin de aynı isimde fakülteleri var. Bunun dışında Sovyet döneminde temellerini ünlü oryantalist, 1906’da başlayan Ani Harabeleri kazılarının başarılı arkeoloğu Hovsep Orbeli’nin attığı Ermenistan Bilimleri Akademisi, doğu bilimleri konusunda büyük çalışmalar yapmış ve halen yapmaya devam ediyor.
Bunların yanında, Ermenistan Devlet Radyosu Türkçe, Kürtçe, Süryanice ve Yunanca olmak üzere yaptığı 15 dilde yayınla oldukça seviliyor. Radyonun Türkçe bölümü sorumlusu Türkolog Dr. Meline Anumyan’a kime hitap ettiklerini soruyorum. “1957’den, yani ilk yıllardan bu yana Türkçe ve Kürtçe bölümleri yayın yapıyor. Ermenistan’daki azınlıklar dışında genelde dinleyicilerimiz Müslümanlaşmış Ermeniler. Onlardan mektup da alıyoruz, oldukça övüyorlar bizi” diyor.
Sovyet döneminde önemli görevlere gelebilmenin yolu Doğu Bilimleri Fakültesi’nden mezun olmaktan geçiyordu. Bu fakülte dönemin başarılı ve önemli hariciyecilerini, siyaset bilimcilerini hatta istihbarat sorumlularını yetiştirdi. Hâlâ da mezunu olmak ‘prestijli’ bir durum. Sovyet Ermenistanı Dışişleri Bakanlarından John Giragosyan, Bağımsız Ermenistan’ın ilk Cumhurbaşkanı Levon Der-Bedrosyan, günümüz Dışişleri Bakanı Eduard Nalbantyan ilk akla gelen önemli oryantalistler. 1970’lerde 20 kişilik olan doğu dil sınıflarında günümüzde en az 60 kişi bulunuyor.
BUGÜN BİR ERMENİSTAN BİLE ORYANTALİZMDE İLERİ GİDİP DOĞU’YU ARAŞTIRIRKEN NEDEN BİZ BATICILIK(OKSİTANTALİZM) YAPIP BATIYI VE DİNELERİNİ ARAŞTIRMIYORUZ.
İbrahim Halil ER
