Kelam ilminde varlık üç kavram çerçevesinde incelenir… Bunlar Vacib, Mümkün ve Mümteni’dir.
1. Vâcib: vâcib varlık, varlığı zâtının gereği olan, var oluşunda bir başkasına muhtaç olmayan, özelliği var olmak olan varlıktır ki, buna kadîm (öncesiz) varlık denir. Cenâb-ı Hakk’ın vücudu vacibdir. O’nun varlığı Zat’ındandır. Var olmak için hiçbir sebebe muhtaç değildir. O’nun varlığı mahlûkatın varlığına hiçbir cihetle benzemez.
2. Mümkün varlık ise, ne varlığı ne de yokluğu kendinden olmayan, kendine nisbetle varlığı da yokluğu da birbirine eşit olan varlıktır. Mümkinin varlığı da yokluğu da muhal değildir. Yaratılan ve yaratılma ihtimali olan her şey mümkündür. Meselâ, kâtibe göre bir harfin yazılıp yazılmaması birbirine eşittir; yazabilir de yazmayabilir de. Demek ki, harf için iki taraf söz konusudur. Olmak ve olmamak. Kâtip bu iki şıktan hangisini tercih ederse o gerçekleşir. Yazmayı tercih ederse harf yokluktan varlık âlemine çıkar, yazmamayı tercih ederse yoklukta kalır.
3. Mümteni varlık: Hüküm itibâriyle yokluğu zâtının gereği olan mümteni’ varlık vardır ki, bu varlığın özelliği var olmamaktır. mümteni, varlığı asla mümkün olmayan demektir. Mümkinin “olmak”, “olmamak” gibi iki ciheti varken, mümteninin tek ciheti vardır; o da olmamak. Mesela, Bir insanın aynı anda hem ayakta hem de oturur olması da mümtenidir.
İbrahim Halil ER
