1. Şeriatta Müçtehidler: Bunlar mutlak müçtehidler olup mezhep sahibidirler. Onlar, meseleleri çözmek için kendilerine göre bir metod oluşturmuş ve içtihadlarını buna göre vermişlerdir.
Hanefilerin Yaptığı Taksime Göre: İbn-i Kemal Hanefi fukehası/müçtehidleri yedi dereceye ayırmıştır. Bu tasnif bazı alimlerce eleştirilse de elde derli toplu bir tasnif olduğundan itibar edilmektedir.
2. Müntesip Müçtehidler: Bu müçtehidler bir mezhebe bağlıdır ve o mezhebin usulunu takip ederler. Sadece füru meselelerde imamlarına muhalefet ederler. Hanefiler arasında Ebu Yusuf, Muhammed ve Züfer’in mutlak müçtehid mi? Yoksa müntesip mi olduğu hep tartışılmıştır. İmamlarına bazı temel meselelerde de muhalefet ettikleri göz önüne alındığında mutlak müçtehid, fakat usulde tabi olduğundan müntesip olarak görülmektedir. Bu konu ihtilaflı olarak kalmıştır. Bu kategoriye şafilerden el-Müzeni’yi dahil edebiliriz.
3. Mezheb’de Müçtehidler: Bu tabaka alimleri de hem usulde ve hem de füruda imamlarına tabidirler. Onların yaptıkları, imamlarının bahsetmediği konularda görüş bildirmek olmuştur. Malikilere göre her çağda bulunması gereken müçtehidler bunlardır.
4. Tercih Yapan Müçtehidler: Bu tabakadakiler, yeni görüş ileri sürmemiş mezhep imamlarının ve mezhep müçtehidlerinin içtihadları arasında delileri inceleyerek en güçlü olanları tercih etmişlerdir.
5. İstidlal Yapan Müçtehidler: Bu tasnifi İbn-i Abidin yapmıştır fakat bu tercih ehlinin yaptığına benzer. Bunlar, içtihadları delil açısından inceleyerek sınıflandırmışlardır.
6. Tahric Yapan Müçtehidler: Lugatta çıkarmak manasına olan tahrîc, ıstılahta fakîhlerin kavillerinden ve mezhep imamlarının mezheplerine ait metin ve kaidelerden şer’î hükümleri çı¬karmak manasınadır. Tahrîc edene muharric, ehlü’l-tahrîc, sâhib’ut-tahrîc ashâbu’l-vücûb denir. Bu tariften anlaşılıyor ki, müctehid şer’î nasslardan, mu¬harric ise mezhebin nass ve kaidelerinden hüküm çıkarır.
Bir fakîh’in tahric yapabilmesi için şu vasıflara sahip olması gerekir:
a) Mensup olduğu mezheb imamının ve ona tabi olan diğer müctehidlerin ictihadlarını, o mezhebin fıkhî kaidelerini, delilleriyle birlikte bilmek.
b) Deliller Üzerinde tefekkür ve inceleme yapmaya muktedir olmak.
c) İçinde bulunduğu cemiyetin örf ve âdetlerini, bulunduğu asrın ihtiyaçla¬rını bilmek.
İşte bu üç vasfı şahsında toplayan zata, muharric denir.
7. Hafızlar Tabakası: Bunlar, mezhep imamlarının ve mezhep içerisindeki farklı görüşleri ve delilleri en iyi şekilde bilen kişidir.
8. Mukallidler Tabakası: Onlar, dellileri ve hükümleri bilmeyen bir müçtehidin görüşüne tabi olan kişilerdir.
Hanefi Şafilere Göre Müçthedi Tabakaları
a) Hanefilere Göre
1. Dinde müctehid : Bu kategoride mutlak müçtehid vardır. Ebu Hanife, İmam-ı Şafi, Malik ve Hanbel gib.
2. Mezhebde müctehid: Bu müçtehidler aslında kendi başlarına birer müçtehid olmalarına rağmen, bir mezhebin kurallarına bağlı kalarak içtihad ederler. Bunlara örne imam-ı Ebu Yusuf, Muhammed ve Züfer’dir.
3. Mes’elede müctehid: Mezheplerinde hükmü bulunmayan konular hakkında içtihadda bulunanlardır. Bu kişiler, Tahavi, Kerhi, Pezdevi ve Kadı Han gibi..
4. Tahric ashabı: Mutlak müçdehid olmayıp, mezheplerindeki kapalı ifadeleri açıklarlar. Cassas ve Cürcani bunlara örnektir.
5. Tercih ashabı: Bunlar, mezheplerindeki farklı görüşler arasında birisini tercih ederler. Kuduri, İbn-i Hummam ve Merğinani buna örnektir.
6. Temyiz ashabı: Bunlar, kuvvetli ile zayıf rivayetleri birbirinden ayıran kişilerdir. Nesefi ve Mevsıli bunlardandır.
7. Sırf mukallid: Bunlar müçtehid ve diğer grupların vasıflarına sahip olmayan sadece kendi mezhebinde uzman olan kişilerdir. İbn-i Abidin buna örnektir.
b) Şâfîilere Göre
1. Mutlak müctehid:
a. Müstakil müctehi:Mezhep sahibi müçtehidlerdir.
b. Müntesib müctehid: Bir mezhebin usulunu benimseyen müçtehidler.Gazali ve Harameyn gibi
2. Muayyed müctehid .
a. Mezhebde müctehid Bu, mensubu bulunuğu mezheb dairesinde ictihad eden fakih bir kişidir. Bunlara ashâb-ı vücûh, muharric, ashab-ı tahric de denir. Bu tabaka, Hanefilerin ashab-ı tahricine muadildir.
b. Fetvada müctehid mensubu bulunduk¬ları mezhebdeki muhtelif kavillerden birini diğerine tercih ederek fetva veren fa-kihlerdir. Bu tabaka, Hanefilerin tercih ashabına muadildir.
İbrahim Halil ER
